Wikipedia

Kreda (period)

Era[1] Period Milioni godina
Mezozoik Kreda 145,0
Jura 201,3 ±0,2
Trijas 251,0 ±0,4

Kreda – u geološkoj vremenskoj skali – period je koji je trajao od prije 145 do 66 miliona godina. Bila je treći, posljednji i najduži period mezozojske ere. Ime je izvedeno iz latinskog termina creta (bosanski: kreda). Uobičajena skraćenica mu je K, od istoznačne njemačke riječi Kreide (bosanski: kreda).

Palaeogeografija Zemlje u aptiju, sa lokacijama fosila Acrocanthosaurus označenih zelenim tačkama

Naziv i datiranje uredi

Kao i kod drugih starijih geoloških perioda, naslage stijena koje definišu kredu su vrlo dobro prepoznate, ali tačan početak i kraj variraju za nekoliko miliona godina. Nikakvo veliko izumiranje ili bujanje života nije dijelilo kredu od jure. Međutim, kraj perioda je jasno definisan i smješten u naslage bogate iridijumom koje se mogu naći svuda u svijetu i koje se povezuju s meteorskim kraterom Čiksulub na Jukatanu i u Meksičkom zalivu. Ova naslaga je jasno datirana na 65,5 Ma. Sudar meteora sa Zemljom vjerovatno je odgovoran za veliko i temeljno proučavano Kredno-tercijarno masovno izumiranje. Riječ kreda dolazi iz latinskog gdje je, slično kao i u bosanskom jeziku, označavala naslage kalcijum karbonata formirane od slojeva umrlih beskičmenjaka u naslagama gornje krede u Velikoj Britaniji i susjednoj kontinentalnoj Evropi.

Izumiranje uredi

Tokom masovnog izumiranja koje određuje kraj krede veliki broj vrsta (~50%) i poznatih porodica (~25%) nestao je. Biljke su bile gotovo netaknute, dok su morski organizmi najteže pogođeni. To uključuje veliki broj (~95%) tipova planktonskih foraminifera (osim Globigerinida), te još veći broj Coccolithophore-a, kao i sve amonite belemnitske glavonošce, i sve grebenske rudistne mekušce, kao i sve morske reptile osim kornjača i krokodila. Dinosaurusi su bili najpoznatije žrtve krednog izumiranja. Dinosaurusi koji su bili specifični za kraj perioda (kao Tyrannosaurus rex, Triceratops, i Ankylosaurus) potpuno su izbrisani. Posljednji pterosaurusi su izumrli, isto kao ptice iz reda Enantiornithes i Hesperornithiformes.

Intenzivno izumiranje insekata za vrijeme sredine krede počelo je u albiju.

Kreda je bila period s relativno toplom klimom, što je rezultiralo visokom eustatskom razinom mora, koja je stvorila brojne plitke dijelove unutrašnjosti mora. Ovi okeani i mora bili su naseljeni sada izumrlim morskim gmizavcima, amonitima i rudistima, dok su dinosauri i dalje dominirali na kopnu. Tokom tog vremena pojavile su se nove grupe sisara i ptica, kao i cvjetnice.

Kreda (zajedno s mezozoikom) završila je događajem kredno-paleognskog izumiranja, velikim masovnim izumiranjem u kojem su nestalemnoge grupe, uključujući leteće dinosaure, pterosaure i velike morske gmizavce. Kraj krede definiran je naglom kredno-paleogenskom granicom izum (granica K – Pg), geološkim obilježjima povezanim s masovnim izumiranjem između mezozojske i kenozojske ere.

Geologija uredi

Historija istraživanja uredi

Kredu kao zasebno razdoblje prvi je definirao belgijski geolog Jean d'Omalius d'Halloy, 1822. godine.[2] Sa stranice 373: "Treće, što odgovara onome što se već nazivalo „kredna formacija“, bit će označeno imenom „kredni teren“, koristeći stratume u Pariškom bazenu[3] i imenovano po opsežnim koritima kreda (kalcij-karbonata odloženim ljušturama morskih beskičmenjaka, uglavnom kokolita koji se nalaze u gornjem krednom kraju zapadne Evrope.[4]

Stratigrafska potpododjela uredi

Kreda je podijeljena na ranu i kasnu epohu, ili donju i gornju kredu stratigrafske serije. U starijoj literaturi kreda se ponekad dijeli u tri serije: neokomij (donji/rani), galsku (srednju) i senonij (gornja/kasna). Potpodjela u jedanaest stadija, koja potiče iz evropske stratigrafije, danas se koristi širom svijeta. U mnogim dijelovima svijeta još uvijek s4 koriste alternativne lokalnie potpodjele

Kao i u drugim starijim geološkim periodima, stijene krede dobro su identificirane, ali tačna starost baza sistema neizvjesna je za nekoliko miliona godina. Ni veliko izumiranje ni bujica raznolikosti ne razdvajaju kredu od jure. Međutim, vrhunac sistema je oštro određen i postavljen je na iridijski sloj bogat širom svijeta, za koji se vjeruje da je povezan sa Chicxulubskim udarnim kraterom, a njegove granice okružuju dijelove na poluotoku Jukatan i u Meksičkom zalivu. Ovaj sloj je datiran na prijr 66.043 miliona godina.[5]

Period razgraničenja jura-kreda, u vrijeme prije 140 milion godina, umjesto uobičajeno prihvaćenih 145 milion predloženo je 2014. godine na temelju stratigrafske studije Forma Vaca Muerta u Bazenu Neuquén, Argentina.[6] Víctor Ramos, jedan od autora studije koja predlaže graničnu dob od 140 miliona godina, studiju vidi kao "prvi korak" ka formalnoj promjeni dobi u Međunarodnoj uniji za geološke nauke (International Union of Geological Sciences).[7]

Od najmlađih ka najstarijima, potpodjela krednog perioda (sa vremenskim rasponom u milionima godina) je:

Kasna kreda

Rana kreda

Formacije stijena uredi

 
Fosilne čeljusti Mosasaurus hoffmanni, iz mastrihtija iz nizozemskog Limburga, crtež nizozemskog geologa Pietera Hartinga (1866).
 
Scipionyx, teropodni dinosaur iz rane krede, Italija.

Visoka razina mora i topla klima krede značili su da su velika područja kontinenata prekrivena toplim, plitkim morima, pružajući stanište mnogim morskim organizmima. Kreda je bila imenovana za velika ležišta krede ovog doba u Evropi, ali u mnogim dijelovima svijeta ležišta krede su od morski krečnjak, stijene koje se formiraju u toplim okolnostima morskih plićaka. Zbog visoke razine mora postojao je ogroman prostor za takvu sedinetaciju . Zbog relativno mladog doba i velike debljine sistema, kredne stijene su evidentne u mnogim područjima širom svijeta.

Kreda je tip stijena karakterističan za (ali ne ograničavajući se na) period krede. Sastoji se od kokolita, mikroskopski malih kalcitnih skeleta kokolitoforida, vrsta algi koje su rasle u krednim morima.

Na sjeverozapadu Evrope naslage iz gornje krede karakteristične su za krednu grupu, koja tvori bijele litice Dovera na južnoj obali Engleske i slične litice na francuskoj obali Normandije. Grupa nalazi se u Engleskoj, sjevernoj Francuskoj, niskim zemljama, sjevernoj Njemačkoj, Danskoj i u podzemlju južnog dijela Sjevernog mora. Kreda nije lahko konsolidizirna i grupa krede se i dalje sastoji od labavih sedimenata na mnogim mjestima. Grupa također ima i druge krečnjake s arenitima. Među fosilima koje sadrže su morski ježevi, belemniti, amoniti i morski gmizavci, kao što je Mosasaurus

U južnoj Evropi, kreda je obično morski sistem koji se sastoji od kompetencija krečnjačkih korita ili nekompetentnih marlova. Budući da alpski planinski lanci još nisu postojali u kredi, ta su se ležišta formirala na južnom rubu evropskog kontinentalnog praga, na rubu Tetiskog okeana.

Zastoj dubokih morskih struja u srednjim krednim vremenima uzrokovao je beskisične uvjete u morskoj vodi ostavljajuci deponiranu organsku tvar nerazloženu. Polovina svjetskih rezervi nafte nastala je u ovo vrijeme u anoksijskim uvjetima onoga što će postati Perzijski i Meksički zaliv. Na mnogim mestima širom sveta, tokom ovog intervala formirali su se tamni anoksijskn+i škriljci.[8] Oni su važan izvorni kamen za naftu i plin, naprimer u podzemlju Sjevernog mora.

Paleogeografija uredi

 
Geografija granica Sjedinjenih Država u kasnom krednom periodu

Tokom krede, kasni – paleozojski – ranomezozojski superkontinent Pangea dovršio je svoj tektonski proboj u današnje kontinente , iako su se tada njihovi položaji bitno razlikovali. Kako se Atlantski okean proširio, planinska konstrukcija konvergentno-marginalna (orogeneza) koja je započela tokom jure nastavila se u sjevernoameričkim Kordiljerima, a zatim kao Nevadska orogenija pratili su Sevier i Laramidsku orogenezu.

Iako je Gondwana još uvijek bila netaknuta na početku krede, raspala se na Južnu Ameriku, Antarktik i Australiju odmaknute od Afrike (iako su Indija i Madagaskar ostali međusobnosu vezani). Tako su novoformirani Južni Atlantik i Indijski okean. To aktivno razdruživanje podiglo je velike podmorske planinske lance duž vodnjaka, podižući razinu mora širom svijeta. Sjeverno od Afrike, Tetisko more se i dalje sužavalo. Široka plitka mora proširila su se središnjom Sjevernom Amerikom (zapadnim unutrašnjim morskim putem) i Evropom, a zatim su se povukla kasno u razdoblju, ostavljajući guste morske naslage zakrčene između korita uglja . Na vrhuncu krede transgresijom, jedna trećina sadašnjeg kopnenog prostora Zemlje je bila potopljena.[9]

Kreda je upravo poznata po današnjim kredama; doista, više krede nastalo je u ovom periodu nego u bilo kojem drugom u fanerozoiku.[10] Aktivnosti Srednjeg okeanskog grebena – tačnije, cirkulacija morske vode kroz proširene grebene – obogatila je okeane kalcijem; ovo je okeane učinilo zasićenijim i povećalo bioraspoloživost elementa za karbonatni nanoplankton.[11] Ove raširene karbonatne i ostale sedimentne naslage čine kredne stijene posebno finim. Poznate formacije iz Sjeverne Amerike uključuju bogate morske fosile kanzaskog Smoky Hill Chalk i kopnenu faunu kasne krede formacile Hel Krika. Ostala važna taloženja krede su u Evropi (npr., Weald) i Kini (Formacija Yixian). Na području koje je sada Indija, u vrlo kasnoj kredi i ranom paleocenu, eruptirani su masivna ležišta lave zvane Dekanske zamke.

Klima uredi

Trend hlađenja posljednje jurske epohe nastavio se u prvom doba krede. Postoje dokazi da su snježne padavine bile uobičajene u višim širinama, a tropi su postali vlažniji nego za vrijeme trijasa i jure.[12]Glacijacija je, međutim, bila ograničena na planine visoke geografske širine, iako je sezonski snijeg mogao postojati i dalje od polova. Klizanje ledenog kamenja u morsko okruženje dogodio se tokom većeg dijela krede, ali dokazi taloženja direktno iz glečera ograničeni su na ranokredni bazen Eromanga na jugu Australija€Australije.[13][14]

 
Kompjuterski simulirani model površinskih uvjeta u srednjoj kredi, prije 100 miliona godina, prikazuje približnu obalu i izračunava izoterma

Nakon završetka prvog doba, temperature su se opet povisile, a ti su uslovi bili gotovo konstantni do kraja perioda. Zagrijavanje je moglo biti posljedica intenzivnog vulkanskog djelovanja koje je proizvelo velike količine ugljik-dioksida. Između prije 70–69 i 66–65 miliona godina, izotopski omjeri ukazuju na povišene atmosferske pritiske CO2 s razinama od 1000–1400 ppmV i srednje godišnje temperature na zapadu [[Texas]a] između 21 i 23 °C. Atmosferski CO2 i temperaturni odnosi ukazuju na udvostručenje pCO2 popraćeno porastom temperature za ~0.6 °C.[15] Proizvodnja velike količine magme, koja se različito pripisuje plaštu ili tektonskoj ekstenziji,[16] dodatno je gurnula nivo mora prema gore, tako da su velike površine kontinentalne kore bile prekrivene plitkim morem. Tetisko more koje povezuje tropski okeanski istok sa zapadom također je pomoglo u zagrijavanju globalne klime. Toploti prilagođeni biljni fosili poznati su sa lokaliteta na sjeveru kao što su Aljaska i Grenland, dok su dinosaurski fosili pronađeni unutar 15 stepeni krede južnog pola.[17] Bez obzira na to, postoje dokazi o ostanku mora na Antarktiku i u turonijskom dobu.[18]

Vrlo blagi temperaturni gradijent od ekvatora do polova značio je slabije globalne vjetrove, koji pokreću okeanske struje, rezultirajući sa manje velikih valova i više stajaćim okeanima nego danas. O tome svjedoče rašireni crni škriljci i čest anoksijski događaji.[8]Sedimenatna jezgra pokazuju da su tropske temperatura mora možda nakratko rasle na 42o, tj. 17 oC toplije nego trenutno, sa prosekom oko 37 oC . U međuvremenu, duboke temperature okeana bile su čak 15 do 20oC više od današnjih.[19][20]

Život uredi

Flora uredi

 
Iako su se prvi predstavnici lisnatih stabala i pravih trava pojavili u kredi, u flori su još uvijek dominirali četinari poput „Araucaria“ “(ovdje: Moderna„ Araucaria araucana “u Čileu).

Tokm ovog perioda jako su se raširile cvjetnice (angiosperme),[21] prevladavajući sve do kampanijskog doba na kraju perioda. Njihovoj evoluciji pomogla je pojava pčela; u stvari, razvoj angiospermi i inseakta dobar je primer koevolucije. Prvi predstavnici mnogih liščarskih stablešica, uključujući smokvu , platane i rod Magnolia, pojavili su se u kredi.

U isto vrijeme, neke ranije mezozojske golosjemenjače i dalje su uspijevale (majmunsko drveće Araucaria ) i drugi četinari bili su obilni i rasprostranjeni. Neki redovi paprati , poput Gleicheniales, pojavili su se u fosilnim zapisima iz krede i postigli rano široko rasprostranjenje.[22] Gymnosperm taxa like Bennettitales and Hirmeriella died out before the end of the period.[23]

Kopnena fauna uredi

Na kopnu su sisari uglavnom male veličine, ali vrlo relevantna komponenta faune), s tim da su multiituberkulatni cimolodonti na nekim mjestima brojčano nadmašili dinosaurure.[24] Do smog kraja krede, nije bilo ni rorbara ni sisara sa placenta|placentom]],[25] ali razne netorbarske Metatheria i neplacentne Eutheria već su se počele uveliko diverzificirati, počevši od mesoždera (Deltatheroida), vodenih Stagodontidae i biljojeda ( Schowalteria , Zhelestidae). Različite "arhajske" skupine poput eutrikonodonta bile su česte u ranoj kredi, ali u kasnoj, kod sjevernih sisara prevladavale su multiituberkulate i Hheria, pri čemu u Južnoj Americi dominirijaju Dryolestoidae.

Vrhunski grabljivci bili su archosaurski gmizavci, posebno dinosauri , koji su bili u svojoj najrazličitijoj fazi. Pterosauri su bili uobičajeni u ranoj i srednjoj kredi, ali kako se nastavila oni su se gubili iz slabo razumljivih razloga (nekada se mislilo da se to zbilo usljed kompeticije s ranim pticama), ali sada se razumije da je ptičja adaptivna radijacija nije u skladu s opadanjem pterosaura,[26] a do kraja razdoblja ostala su samo dvije visoko specijalizirane porodice.

Ležište Liaoning (Formacija Chaomidianzi) u Kini je prava škrinja sa sačuvanim ostacima brojnih vrsta malih dinosaura, ptica i sisara, koji pružaju sliku života u ranoj kredi. Dinosaurski coelurosauri koji su tamo pronađeni predstavljaju vrste grupe Maniraptora, koja uključuje moderne ptice i njihove najbliže neptičje srodnike, kao što su dromaeosauri, oviraptorosauri, terizinosauri, troodontidi, zajedno s ostalim avioidima. Fosili ovih dinosaura iz Liaoninga ističu se po prisustvu dlakolikog perja.

Insekti su također diverzificirali je za vrijeme krede, a pojavili su se I najstariji poznati mravi, termiti i neki lepidoptera srodni sa leptirima] i moljcima. Pojavili su se I Aphidae (biljne uši), skakavci i žučne ose.[27]

Morska fauna uredi

U morima su postali uobičajeni zrakaši, savremeni morski psi i teleostea.[28] Morski gmazovi uključivali su ihtiosaura u ranoj i srednjoj krede (izumrli tokom kasne krede, kenomanijsko-turonski anoksijski događaj), plesiosauri tokom čitavog perioda i mosasauri pojavljuju se u kasnoj kredi.

Baculites , rod amonita sa ravnom ljušturom, cvjetao je u morima zajedno sa školjkama (rudistima). Hesperornithiformes bile su morske ptice ronci, bez sposobnosti letnja, koje su plivale poput greba. Globotruncanidne Foraminifera i Echinodermata poput morskih ježeva i morski zvijezda također su uspijevali. Prva radijacija diatomeja (općenito sa silicijum-dioksidnim ljušuricama, a ne karbonatnim) u okeanima dogodile se tokom krede; slatkovodne diatomeje nisu se pojavile sve do miocena.[27] Kreda je također bila važan interval u evoluciji bioerozija, proizvodnji pukotina i otpadaka u stijenama, tvrdoglavaca i školjki.

Također pogledajte uredi

Reference uredi

  1. ^ Los colores corresponden a los códigos RGB aprobados por la Comisión Internacional de Estratigrafía. Disponible en el sitio de la International Commision on Stratigraphy, en «Standard Color Codes for the Geological Time Scale».
  2. ^ d’Halloy, d’O., J.-J. (1822). "Observations sur un essai de carte géologique de la France, des Pays-Bas, et des contrées voisines" [Observations on a trial geological map of France, the Low Countries, and neighboring countries]. Annales des Mines. 7: 353–376.CS1 održavanje: više imena: authors list (link)
  3. ^ Editor Great Soviet Encyclopedia/Sovetskaya Enciklopediya (1974) Sovetskaya Enciklopediya, Moscow/Moskva, jezik ruski
  4. ^ Glossary of Geology (3rd izd.). Washington, D.C.: American Geological Institute. 1972. str. 165.
  5. ^ Renne, Paul R.; et al. (2013). "Time scales of critical events around the Cretaceous-Paleogene boundary". Science. 339 (6120): 684–688. Bibcode:2013Sci...339..684R. doi:10.1126/science.1230492. PMID 23393261.
  6. ^ Vennari, Verónica V.; Lescano, Marina; Naipauer, Maximiliano; Aguirre-Urreta, Beatriz; Concheyro, Andrea; Schaltegger, Urs; Armstrong, Richard; Pimentel, Marcio; Ramos, Victor A. (2014). "New constraints on the Jurassic–Cretaceous boundary in the High Andes using high-precision U–Pb data". Gondwana Research. 26 (1): 374–385. Bibcode:2014GondR..26..374V. doi:10.1016/j.gr.2013.07.005.
  7. ^ Jaramillo, Jessica. "Entrevista al Dr. Víctor Alberto Ramos, Premio México Ciencia y Tecnología 2013" (jezik: Spanish). Si logramos publicar esos nuevos resultados, sería el primer paso para cambiar formalmente la edad del Jurásico-Cretácico. A partir de ahí, la Unión Internacional de la Ciencias Geológicas y la Comisión Internacional de Estratigrafía certificaría o no, depende de los resultados, ese cambio.CS1 održavanje: nepoznati jezik (link)
  8. ^ a b Stanley 1999, str. 481–482.
  9. ^ Dixon, Dougal; Benton, M J; Kingsley, Ayala; Baker, Julian (2001). Atlas of Life on Earth. New York: Barnes & Noble Books. str. 215. ISBN 9780760719572.
  10. ^ Stanley 1999, str. 280.
  11. ^ Stanley 1999, str. 279–281.
  12. ^ Kazlev, M.Alan. "Palaeos Mesozoic: Cretaceous: The Berriasian Age". Palaeos.com. Arhivirano s originala, 20. 12. 2010. Pristupljeno 18. 10. 2017.
  13. ^ Alley, N. F.; Frakes, L. A. (2003). "First known Cretaceous glaciation: Livingston Tillite Member of the Cadna‐owie Formation, South Australia". Australian Journal of Earth Sciences. 50 (2): 139–144. Bibcode:2003AuJES..50..139A. doi:10.1046/j.1440-0952.2003.00984.x.
  14. ^ Frakes, L. A.; Francis, J. E. (1988). "A guide to Phanerozoic cold polar climates from high-latitude ice-rafting in the Cretaceous". Nature. 333 (6173): 547–549. Bibcode:1988Natur.333..547F. doi:10.1038/333547a0.
  15. ^ Nordt, Lee; Atchley, Stacy; Dworkin, Steve (decembar 2003). "Terrestrial Evidence for Two Greenhouse Events in the Latest Cretaceous". GSA Today. Vol. 13 no. 12. doi:10.1130/1052-5173(2003)013<4:TEFTGE>2.0.CO;2.
  16. ^ Foulger, G.R. (2010). Plates vs. Plumes: A Geological Controversy. Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-4051-6148-0.
  17. ^ Stanley 1999, str. 480–482.
  18. ^ Bornemann, Norris RD; Friedrich, O; Beckmann, B; Schouten, S; Damsté, JS; Vogel, J; Hofmann, P; Wagner, T (Jan 2008). "Isotopic evidence for glaciation during the Cretaceous supergreenhouse". Science. 319 (5860): 189–92. Bibcode:2008Sci...319..189B. doi:10.1126/science.1148777. PMID 18187651. S2CID 206509273.
  19. ^ "Warmer than a Hot Tub: Atlantic Ocean Temperatures Much Higher in the Past" PhysOrg.com. Retrieved 12/3/06.
  20. ^ Skinner i Porter 1995, str. 557.
  21. ^ Coiro, Mario; Doyle, James A.; Hilton, Jason (25. 1. 2019). "How deep is the conflict between molecular and fossil evidence on the age of angiosperms?". New Phytologist (jezik: engleski). 223 (1): 83–99. doi:10.1111/nph.15708. PMID 30681148.
  22. ^ C.Michael Hogan. 2010. Fern. Encyclopedia of Earth. National council for Science and the Environment Arhivirano 9. 11. 2011. na Wayback Machine. Washington, DC
  23. ^ "Introduction to the Bennettitales". University of California Museum of Paleontology. Pristupljeno 30. 5. 2014.
  24. ^ Kielan-Jaworowska, Zofia; Cifelli, Richard L.; Luo, Zhe-Xi (2005). Mammals from the Age of Dinosaurs: Origins, Evolution, and Structure. Columbia University Press. str. 299. ISBN 9780231119184.
  25. ^ Halliday, Thomas John Dixon; Upchurch, Paul; Goswami, Anjali (29. 6. 2016). "Eutherians experienced elevated evolutionary rates in the immediate aftermath of the Cretaceous–Palaeogene mass extinction". Proc. R. Soc. B. 283 (1833): 20153026. doi:10.1098/rspb.2015.3026. PMC 4936024. PMID 27358361.
  26. ^ Wilton, Mark P. (2013). Pterosaurs: Natural History, Evolution, Anatomy. Princeton University Press. ISBN 978-0691150611.
  27. ^ a b "Life of the Cretaceous". www.ucmp.Berkeley.edu. Pristupljeno 18. 10. 2017.
  28. ^ "EVOLUTIONARY/GEOLOGICAL TIMELINE v1.0". www.TalkOrigins.org. Pristupljeno 18. 10. 2017.

Dopunska literatura uredi

  • Neal L Larson, Steven D Jorgensen, Robert A Farrar and Peter L Larson. Ammonites and the other Cephalopods of the Pierre Seaway. Geoscience Press, 1997.
  • Rasnitsyn, A.P. and Quicke, D.L.J. (2002). History of Insects. Kluwer Academic Publishers. ISBN 1-4020-0026-X.CS1 održavanje: više imena: authors list (link) — detail coverage of various aspects of the evolutionary history of the insects.
  • Ovechkina, M.N. and Alekseev, A.S. 2005. Quantitative changes of calcareous nannoflora in the Saratov region (Russian Platform) during the late Maastrichtian warming event. Journal of Iberian Geology 31 (1): 149-165. PDF

Vanjski linkovi uredi

Preuzeto iz "https://bs.wikipedia.org/w/index.php?title=Kreda_(period)&oldid=3425953"